De Arend
De Arend was de tweede stoomlocomotief in Nederland, na de eerder afgeleverde Snelheid. De Arend en de Snelheid trokken op 20 september 1839 de openingstrein van de eerste spoorlijn van Nederland, tussen Amsterdam en Haarlem.
De originele locomotief bestaat niet meer; er is in 1938 een replica gebouwd die nog steeds bestaat
Geschiedenis
De Arend en Leeuw deden dienst op het gehele breedsporige traject van de HSM, dat in 1842 werd verlengd tot Leiden, in 1843 tot Den Haag, om in 1847 tot Rotterdam te komen.
In 1848 bleek dat de staat van de Hoop slecht was geworden, en er werd geopperd om deze locomotief als leverancier van reserveonderdelen voor de Snelheid te gebruiken. Een dergelijk plan werd ook voor de Arend en de Leeuw opgesteld. Wegens de slechte ervaringen met de locomotief Leiden en het afbestellen van twee daaraan gelijke locomotieven, zouden er geen vervangende locomotieven zijn voor de terzijde te stellen pluklocs. Daarop werd besloten om de vier oudste locomotieven volledig te reviseren. Na de revisie van de Snelheid en de Hoop in 1848 en 1849, werden de Leeuw en de Arend in respectievelijk 1850 en 1851 gereviseerd.
| Aantal | 2 (1) |
|---|---|
| Fabrikant | Longridge & Co |
| (replica: Centrale Werkplaats Zwolle) | (replica: Centrale Werkplaats Zwolle) |
| In dienst | 1839 |
| Uit dienst | 1856-1857 |
| Asindeling | 1A1 |
| Spoorwijdte | 1945 mm |
| Massa locomotief | 12 ton (19,3 ton) |
| Diameter drijfwielen | 1810 mm (1800 mm) |
| Diameter loopwielen | 1140 mm (1100 mm) |
| Diameter tenderwielen | 1060 mm (1060 mm) |
| Lengte over buffers | 9785 mm |
| Hoogte | 4600 mm |
| Maximumsnelheid | 30 km/u |
| Vuurkist | 5,9 m2 (6,5 m2) |
| Vlampijpen | 42,3 m2 (36 m2) |
| Roosteroppervlak | 1,13 m2 |
| Maximum stoomspanning | 4,13 kg/cm2 |
| Aantal cilinders | 2 |
| Diameter x slaglengte cilinders | 356 x 450 mm |
| Waterinhoud | 3,3 m3 |
| Brandstofvoorraad | 600 kg cokes |
| Trekkracht | 905 kg |
| (tussen haakjes zijn de afwijkende gegevens van de replica weergegeven.) | (tussen haakjes zijn de afwijkende gegevens van de replica weergegeven.) |
Nadat het spoor van de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij (NRS) in de periode 1854-1855 was omgebouwd van breedspoor tot normaalspoor, probeerde de HSM een aantal van de bij de NRS overbodig geraakte jongere breedspoorlocomotieven over te nemen, ter vervanging van de oudste eigen locomotieven. De NRS had deze echter al aan de handelaar B.J. Nijkerk in Amsterdam verkocht. Met deze handelaar kwam de HSM overeen om twaalf locomotieven te ruilen met bijbetaling van 2000 gulden per locomotief. In 1856 werd de Leeuw geruild tegen de jongere ex-NSR locomotief 16 Bromo. De Bromo werd direct afgekeurd en teruggeleverd aan de aannemer. In 1857 werd de Arend geruild tegen de NRS 12 Vesusius, die tot 1863 bij de HSM heeft dienstgedaan. Alle genoemde locomotieven zijn nadien gesloopt.
Replica
In 1938 heeft de Centrale Werkplaats te Zwolle ter ere van het honderdjarig bestaan van de spoorwegen in Nederland een replica gebouwd. Van tweelingloc de Leeuw waren de originele tekeningen bewaardgebleven, waarmee een replica van de als tweede locomotief aan de HSM geleverde Arend gemaakt werd. Samen met drie rijtuigen werd de locomotief gebruikt bij filmopnamen voor de film 100 jaar spoorwegen in Nederland bij station Hoofddorp.In de zomer van 1939 reed de Arend rondjes over het tentoonstellingsterrein dat voor de viering van het eeuwfeest van de spoorwegen op het Frederiksplein in Amsterdam was ingericht. Voor tien cent konden mensen een ritje van twee rondes meerijden. Van deze mogelijkheid hebben ten minste 100.000 personen gebruikgemaakt; de trein legde ongeveer 3000 kilometer af op het terrein. Na afloop werd de locomotief opgeborgen in een loods bij de werkplaats in Zwolle. Daar overleefde de locomotief de vernietiging van emplacement Zwolle in 1945 door een Duits Sprengkommando.
In 1948 werden de locomotief en rijtuigen naar Delft overgebracht voor het 100-jarige jubileum van het Delftsch Studenten Corps. De straat van de studentensociëteit Phoenix lag bij het station, waar ook de rail van de Haagse tram lag. Hier werd over een lengte van 950 meter een derde rail aangebracht. Voor 15 cent konden mensen een ritje meerijden, dit werd door 13.000 personen gedaan.
Van 21 augustus tot 1 september 1951 reed de trein in Enschede, waar in het Volkspark de tentoonstelling FF (fecerunt fortissimo) werd gehouden. Van de 210.000 bezoekers maakten er 20.000 een ritje in de trein. Daarna werd de trein opgeborgen in Hoorn, wat de latere loods van de Museumstoomtram Hoorn-Medemblik zou worden. In 1953 werd de trein opgenomen in het pas geopende Spoorwegmuseum.
Ook tijdens de manifestatie Treinen door de tijd, ter gelegenheid van het 150-jarige bestaan van de spoorwegen in Nederland in 1989, reed de Arend zijn rondjes op het tentoonstellingsterrein bij de Utrechtse Jaarbeurs. Daarna ging de trein weer terug naar het Nederlands Spoorwegmuseum in Utrecht, waar de loc staat met drie bijpassende personenrijtuigen – 3e klasse no. 10 "waggon", 2e klasse no. 8 "char à bancs" en 1e klasse no. 4 "diligence". Sinds 1989 is deze in dienstvaardige toestand om met stoomkracht ritjes op het museumterrein te kunnen rijden.
Van 22 augustus tot 26 oktober 1997 was de Arend op bezoek in Zwitserland wegens het 150-jarig bestaan van de Zwitserse Spoorwegen.
In 2008 is het breedspoor waarop de Arend kan rijden verlengd.
| Fabrieksnummer | Naam | In dienst | Uit dienst | Bijzonderheden |
|---|---|---|---|---|
| 119 | Arend | 1839 | 1857 | Geruild tegen NRS 12 Vesuvius. |
| 125 | Leeuw | 1839 | 1856 | Geruild tegen NRS 16 Bromo, direct afgekeurd. |
| Fabrieksnummer | Naam | In dienst | Uit dienst | Bijzonderheden |
| 30 | De Arend (replica) | 1939 | Opgenomen in de collectie van het Nederlands Spoorwegmuseum. |